E-Księgarnia-
Mjr Zygmunt Szendzielarz ps. Łupaszka
Białostocki oddział Instytutu Pamięci Narodowej z satysfakcją przyjmuje informację o nadaniu jednej z białostockich ulic imienia mjr. Zygmunta Szendzielarza ps Łupaszka, bohaterskiego dowódcy 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej. Decyzję w tej sprawie podjęli w dniu 23 kwietnia 2018 r. radni miejscy Białegostoku. Znalezienie miejsca dla ulicy, której nazwa honorowałaby postać mjr. Łupaszki było rekomendowane Radzie Miejskiej przez białostocki oddział IPN już kilka lat temu.
Zygmunt SZENDZIELARZ (1910–1951), „Łupaszka” - oficer służby stałej WP, porucznik (1937), dowódca szwadronu 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich, oficer AK, major (1944), dowódca 5 Brygady Wileńskiej AK, dowódca partyzantki eksterytorialnego Okręgu AK Wilno.
Urodził się 12 marca 1910 r. w Stryju (woj. stanisławowskie), w rodzinie urzędnika kolejowego, s. Karola i Eufrozyny z d. Osiecka. Absolwent gimnazjum matematyczno-przyrodniczego w Stryju (1927). Absolwent kursu unitarnego Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej (1932) oraz Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu (1934). Przydzielony do 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Początkowo dowódca plutonu, następnie dowódca szwadronu. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r. Walczył w szeregach Wileńskiej Brygady Kawalerii (Armia „Prusy”), następnie w szeregach Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa, jako dowódca szwadronu 4 puł. Przeszedł szlak bojowy od Piotrkowa Trybunalskiego po Majdan Sopocki na Zamojszczyźnie i Medykę koło Przemyśla. Wyróżnił się podczas przeprawy przez Wisłę pod Kozienicami. 27 września 1939 r. dostał się do sowieckiej niewoli, z której zbiegł. Przedostał się do Lwowa, skąd bezskutecznie próbował przedostać się na Węgry. W listopadzie 1939 r. przybył do Wilna. Ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem Władysław Chwaling, pracował jako robotnik fizyczny. Na początku 1940 r. rozpoczął działalność konspiracyjną w strukturach koła pułkowego 4 puł. (d-ca: kpt. Giedrojć). Działalność konspiracyjną kontynuował podczas okupacji sowieckiej, a następnie niemieckiej. Od końca 1941 r. działał w komórce wywiadowczej. Wiosną 1943 r. przedstawił Komendzie Okręgu AK Wilno projekt utworzenia oddziału partyzanckiego. W sierpniu 1943 r. przydzielony do oddziału partyzanckiego ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica” operującego na Pojezierzu Wileńskim. Do bazy partyzanckiej dotarł już po rozbrojeniu oddziału przez partyzantkę sowiecką (zamordowany wówczas został „Kmicic” oraz około 80 partyzantów). Z niedobitków zorganizował oddział partyzancki: 5 Brygadę Wileńską, zwaną także jako Brygada Śmierci (siły brygady latem 1944 r. liczyły około 600 żołnierzy). Na czele brygady przeprowadził kilkadziesiąt udanych akcji przeciwko niemieckim siłom okupacyjnym, kolaboranckim oddziałom litewskim oraz partyzantki sowieckiej. Ranny w bitwie pod Worzianami (31 stycznia 1944 r.). Podczas operacji „Ostra Brama” brygada wycofała się na zachód atakując przy tym cofające się oddziały niemieckie. 23 lipca 1944 r. siły główne brygady zostały rozbrojone przez sowietów w Puszczy Grodzieńskiej. Uniknął zatrzymania i przedostał się do Puszczy Augustowskiej, skąd dotarł na teren powiatu Bielsk Podlaski. Podporządkował się wówczas Komendzie Okręgu AK Białystok (objął stanowisko dowódcy partyzantki Okręgu AK Białystok). Na czele niewielkiego oddziału kadrowego przez pewien czas działał na terenie Puszczy Świsłockiej oraz Puszczy Różańskiej, skąd został wyparty przez oddziały NKWD. Zimę 1944/45 rozbitkowie spędzili na obozowiskach w Puszczy Białowieskiej oraz okolicznych melinach. Wiosną 1945 r. stanął na czele odtworzonej 5 Brygady Wileńskiej AK, będącej wówczas dyspozycyjnym oddziałem partyzanckim Okręgu AKO Białystok. W polu od kwietnia 1945 r. Działalność brygady koncentrowała się na terenie powiatu Bielsk Podlaski. Latem 1945 r. siły brygady liczyły około 280 żołnierzy (I szwadron: por. Zygmunt Błażejewicz „Zygmunt”; II szwadron: ppor. Romuald Rajs „Bury”; kompania szturmowa: por. Jan Mazur „Piast”; IV szwadron: por. Marian Pluciński „Mścisław”; drużyna podoficerska: ppor. Jan Zaleski „Zaja”). Na czele brygady przeprowadził kilkadziesiąt akcji przeciwko oddziałom Armii Czerwonej, wojsk NKWD, oddziałom „ludowego” WP i KBW oraz grupom operacyjnym UB i MO. Likwidacja agentury oraz elementu przestępczego. We wrześniu brygada została zdemobilizowana, w polu pozostał niewielki oddział kadrowy (późniejsza 6 Brygada Wileńska AK). Jesienią 1945 r. przedostał się na Pomorze Gdańskie, gdzie podporządkował się Komendzie eksterytorialnego Okręgu AK Wilno. Wiosną 1946 r. wznowił działalność partyzancką. Początkowo były to cztery patrole dywersyjne, następnie od kwietnia 1946 r. ponownie odtworzona 5 Brygada Wileńska AK. Teren działania obejmował województwa: gdańskie, zachodniopomorskie i olsztyńskie. Działalność brygady koncentrowała się na terenie Borów Tucholskich. Latem 1946 r. siły brygady liczyły ponad 80 żołnierzy (I szwadron: d-ca ppor. Leon Smoleński „Zeus”, II szwadron: ppor. Henryk Wieliczko „Lufa”; III szwadron: ppor. Zdzisław Badocha „Żelazny”, następnie ppor. Olgierd Christa „Leszek”). Jesienią 1946 r. na czele kadrowej grupy partyzanckiej przedostał się na Białostocczyznę, gdzie dołączył do 6 Brygady Wileńskiej AK (siły brygady liczyły wówczas około 80 żołnierzy; I szwadron: kpr. Janusz Rybicki „Kukułka”; II szwadron: ppor. Walerian Nowacki „Bartosz”; III szwadron: sierż. Józef Babicz „Żwirko”, następnie ppor. Antoni Borowik „Lech”; patrol żandarmerii: ppor. Antoni Borowik „Lech”). Zimą 1946/47 osobiście dowodził akcjami brygady. W końcu marca 1947 r. opuścił szeregi oddziału i wyjechał do Warszawy. Nie ujawnił się wiosną 1947 r. podczas amnestii. Następnie wyjechał na teren woj. krakowskiego, gdzie ukrywał się w Osielcu k. Makowa Podhalańskiego pod nazwiskiem Ryszard Zygmunt Mańkowski. Utrzymywał kontakt z walczącymi nadal oddziałami 6 Brygady Wileńskiej AK. Aresztowany przez UB 30 czerwca 1948 r. Przeszedł śledztwo w X Pawilonie przy ul. Rakowieckiej. 2 listopada 1950 r. skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na karę śmierci. Stracony 8 lutego 1951 r. w więzieniu mokotowskim w Warszawie. W 1993 r. wydany wyrok został unieważniony.
Wiosną 2013 r. na kwaterze „Ł” (tzw. łączce) Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie zostały odnalezione, a następnie zidentyfikowane jego szczątki (oficjalna informacja z dnia 22 sierpnia 2013 r.). Uroczysty państwowy pogrzeb odbył się 24 kwietnia 2016 r. na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (Powązki Wojskowe).
Awanse: podporucznik (1934), porucznik (1937), rotmistrz (1943), major (1944), podpułkownik (29 lutego 2016 r.), pułkownik (24 kwietnia 2016 r.).
Odznaczenia: Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie; 2007), Order Virtuti Militari IV klasy (pośmiertnie; 1988), Krzyż Walecznych (1944). Za czyny męstwa i odwagi w kampanii wrześniowej 1939 r. przedstawiony do odznaczenia Orderem Virtuti Militari V klasy.
W styczniu 1939 r. ożenił się z Anną z d. Swolkień (wywieziona na roboty przymusowe w III Rzeszy, zginęła tragicznie 24 lutego 1945 r.). Mieli córkę Barbarę. W późniejszym okresie towarzyszką życia była Lidia Lwow „Ewa”, „Lala”, żołnierz AK, sanitariuszka 5 Brygady Wileńskiej AK (skazana na karę dożywotniego więzienia, zamienioną później na karę 10 lat wiezienia).
Miał dwie siostry oraz trzech braci. Rudolf – poległ podczas obrony Lwowa w 1919 r.; Marian – oficer służby stałej WP, rotmistrz, następnie oficer PSZ – 1 Dywizja Pancerna.
Charakterystyka żołnierska
Jego losy sprzed wybuchu wojny (oficer służby stałej WP), jak i wojenne (żołnierz konspiracji niepodległościowej, następnie dowódca partyzancki AK), wskazują na silny związek z wojskiem. Brał czynny udział w działaniach militarnych, zarówno regularnych kampanii wrześniowej, jak też nieregularnych podczas okupacji oraz po tzw. „wyzwoleniu”. We wszystkich przypadkach prezentował niezwykle bojową postawę oraz wysoką świadomość patriotyczną (poczucie obowiązku nie pozwalało mu zaprzestać walki z kolejnymi okupantami). Na polu walki dowodził kolejno: szwadronem (odpowiednik kompanii), następnie oddziałem partyzanckim (siła batalionu), a później zgrupowaniem partyzanckim (siła batalionu). Zwraca przy tym uwagę elastyczność (zmiana terenu działania oraz form działalności w zależności od sytuacji operacyjnej). Dowodzone bezpośrednio przez niego oddziały nie poniosły ani jednej porażki, zadając przy tym przeciwnikowi (w wielu przypadkach znacznie silniejszemu liczebnie) poważne straty, co było następstwem stosowania przez niego odpowiedniej taktyki. Był typem kresowego „zagończyka”, zdecydowanie i śmiało atakującego przeciwnika. W każdym przypadku tworzone były silne więzi z ludnością zamieszkującą teren działania dowodzonego przez niego oddziału. Znaczna część (lata 1943–1947) prowadzonych przez niego działań militarnych miała charakter nieregularny.