E-Księgarnia
Mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” należy do najbardziej rozpoznawalnych dowódców polskiej partyzantki niepodległościowej, tak okresu II wojny światowej, jak i powojennego. Jednak niektóre spośród wiązanych z jego osobą wydarzeń od lat budzą kontrowersje. Ich konsekwencją jest mający obecnie miejsce w Białymstoku spór o ulicę mjr. „Łupaszki”.
Jakie zasługi i przewiny przypisuje się więc temu dowódcy?
Przypomnijmy, że mając 21 lat wstąpił w szeregi Wojska Polskiego. Pierwsze szlify oficerskie zdobył przed wojną. Służył w stacjonującym w Wilnie 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich, pełniąc funkcję dowódcy plutonu, a później szwadronu. W 1939 r. wziął czynny udział w kampanii wrześniowej, w której wyróżnił się, za co został odznaczony Krzyżem Srebrnym (V kl.)Orderu Wojennego Virtuti Militari.
W ostatnich dniach września dostał się do sowieckiej niewoli, z której zdołał jednak zbiec unikając tym samym losu oficerów wymordowanych w Zbrodni Katyńskiej. Przebywając we Lwowie kilkakrotnie bezskutecznie próbował przedostać się na Węgry, przez które zamierzał dotrzeć do Francji. W listopadzie 1939 r. powrócił do Wilna i wkrótce zaangażował się w konspiracyjną działalność niepodległościową - najpierw w tzw. kołach pułkowych (w organizacji utworzonej przez żołnierzy 4. Pułku Ułanów), a następnie w ramach ZWZ-AK.
Kiedy w 1943 r. zdecydował się w pełni poświęcić konspiracji, powierzono mu dowództwo pierwszego oddziału partyzanckiego AK na Wileńszczyźnie, który utworzył i którym dotychczas dowodził ppor. Antoni Burzyński „Kmicic”. Oddział ten został jednak w tym czasie zdradziecko rozbrojony i zdziesiątkowany przez pozorującą współpracę przeciwko Niemcom partyzantkę sowiecką (zamordowany został m.in. ppor. „Kmicic”).
Rtm. „Łupaszka” odtworzył ów oddział, którego nowa nazwa brzmiała: 5. Wileńska Brygada AK. Siłami tej jednostki przeprowadził kilkadziesiąt akcji wymierzonych w okupanta niemieckiego, kolaborujące z nim siły litewskie oraz wrogo nastawioną partyzantkę sowiecką. 31 stycznia 1944 r. został ranny w potyczce z niemiecką ekspedycją przeciwpartyzancką pod Worzianami. W kwietniu tego roku, podczas pobytu w Wilnie został przypadkowo aresztowany przez Litwinów, a następnie przekazany Niemcom, którzy go jednak uwolnili licząc na lokalny sojusz z wileńską AK wymierzony przeciwko sowieckiej partyzantce (do zawarcia takiego sojuszu wówczas nie doszło).
5. Wileńska Brygada AK nie wzięła udziału w operacji „Ostra Brama”. Zamiast tego wycofała się na zachód, ale mimo to nie uniknęła okrążenia i częściowego rozbrojenia przez Sowietów w Puszczy Grodzieńskiej. Rtm. „Łupaszka”, a także część spośród jego podkomendnych, zdołali przedrzeć się w rejon Bielska Podlaskiego, gdzie w sierpniu 1944 r. oddział został odtworzony, a następnie podporządkowany miejscowemu dowództwu AK (komendantowi Okręgu Białystok AK-AKO - ppłk Władysławowi Liniarskiemu „Mścisławowi”).
W kwietniu 1945 r. 5. Wileńska Brygada mjr „Łupaszki” wyszła w pole jako dyspozycyjny oddział partyzancki Okręgu Białystok AKO w sile ok. 250 żołnierzy i działała intensywnie do września tego roku, kiedy to rozpoczęto demobilizację oddziału. Od wiosny do końca lata oddział przeprowadził kilkadziesiąt akcji zbrojnych wymierzonych przeciwko NKWD, UB, MO, KBW i ich agenturze.
Jesienią 1945 r. mjr „Łupaszka” wyjechał do Gdańska, gdzie podporządkował się dowództwu eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK i wznowił działalność zbrojną. W kwietniu 1946 r. w Borach Tucholskich odtworzył 5. Wileńską Brygadę AK w sile blisko 70 żołnierzy, jednak już jesienią tego roku, wraz z niewielką grupą partyzantów, przedostał się ponownie na teren województwa białostockiego, gdzie dołączył do 6. Wileńskiej Brygady AK dowodzonej przez ppor. Lucjana Minkiewicza „Wiktora”, a następnie przez ppor. Władysława Łukasiuka „Młota”. Osobiście dowodził w kilku akcjach 6. Wileńskiej Brygady. W końcu marca 1947 r. opuścił oddział i ukrywał się w różnych częściach kraju.
Aresztowanie i śmierć mjr. Zygmunta Szendzielarza
30 czerwca 1948 r. mjr Łupaszko został aresztowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Osielcu k. Makowa Podhalańskiego. Po długim śledztwie, 2 listopada 1950 r. został skazany wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie na karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 r. w więzieniu na Mokotowie, a szczątki złożono w nieoznaczonym grobie na tzw. łączce na Cmentarzu Powązkowskim. Został odnaleziony, ekshumowany i zidentyfikowany w 2013 r.
Czytaj całość na portalu wspolczesna.pl
Autor: Paweł Niziołek - Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku