Instytut Pamięci Narodowej Przystanek Historia na temat publikacji "Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką - przegląd piśmiennictwa" - Białystok, 29 listopada 2022 - Aktualności -

Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku oraz Książnica Podlaska są organizatorami spotkań z cyklu PRZYSTANEK HISTORIA BIAŁYSTOK.

29 listopada 2022 roku w Książnicy Podlaskiej w ramach wydarzenia odbyła się dyskusja na temat publikacji Instytutu Pamięci Narodowej „Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką - przegląd piśmiennictwa" z udziałem autorek dwóch artykułów zamieszczonych w wydawnictwie: Martą Kupczewską (“Polacy ratujący Żydów na terenie przedwojennego województwa wileńskiego”) oraz Anną Pyżewską (“Pomoc ludności żydowskiej w latach okupacji niemieckiej na terenie województwa białostockiego - stan badań”). Moderatorem spotkania i rozmowy była Magdalena Dzienis-Todorczuk z Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku. 

Serdecznie dziękujemy za spotkanie i żywą dyskusję.

Zapraszamy na kolejne Przystanki Historia!

(...) problematyka udzielania pomocy ludności żydowskiej na terenie przedwojennego województwa białostockiego nie jest zagadnieniem zupełnie nieznanym, nieistniejącym w historiografii. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zajmowała się nim niewielka grupka historyków. Do tej pory opublikowano wiele historii pomocy z terenu całego niemal województwa (zapewne jeszcze więcej czeka na swoją kolej), zazwyczaj jednak było to spojrzenie wąskie. Badacze „wyciągali” ze źródeł interesujące opowieści o tym, jak pomagały Żydom pojedyncze osoby, całe rodziny, duchowieństwo różnych wyznań, zakony, działacze konspiracji. Lektura tych artykułów pozostawia uczucie niedosytu i prowokuje do stawiania pytań: czy pomoc księży znaczyła, że Kościół próbował wystąpić z takim programem jako instytucja, czy też poszczególni księża sami podejmowali decyzję o podjęciu ryzyka, jakim było ukrywanie Żydów? Czy udział członków podziemia niepodległościowego świadczył o jakiejś zorganizowanej (w miarę) pomocy na terenie Okręgu Białostockiego? Jeżeli nie, to dlaczego? Dlaczego na terenie Okręgu nie rozwinęły się struktury „Żegoty”? Jak i czy w ogóle na sytuację Żydów wpływał fakt, że Okręg Białostocki był terenem zróżnicowanym narodowościowo, o dużym odsetku ludności białoruskiej? Pewne jest, że wśród pomagających byli nie tylko Polacy, lecz także mieszkający w Okręgu Białostockim Białorusini, nie wiadomo natomiast, jak duża była to grupa (...). Na obecny stan wiedzy na temat pomocy Żydom złożyło się kilka czynników. Po pierwsze – baza źródłowa. Nawet pobieżne przejrzenie bibliografii ze wszystkich publikacji jasno pokazuje, że większość historyków korzystała ze źródeł polskich. Te materiały to przede wszystkim protokoły przesłuchań świadków w sprawie udzielania pomocy ludności żydowskiej, gromadzone od 1986 r. przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich (później – Okręgową Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu), co było związane z dokumentowaniem wniosków o nadanie odznaczenia Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Zeznającymi świadkami byli chyba wyłącznie Polacy, ale zbiór tych dokumentów uzupełniają niekiedy listy od uratowanych Żydów. Materiały te mają jeden poważny mankament – powstały wiele lat po wojnie, na pamięć składających relacje ludzi nałożyła się późniejsza wiedza, często w ich zeznaniach pojawiają się rzeczy budzące uzasadnione wątpliwości i trzeba te relacje uważnie weryfikować. Tak samo trzeba traktować notacje nagrywane na przykład w ramach prowadzonych przez IPN projektów badawczo-edukacyjnych czy wywiady prowadzone przez historyków z pomagającymi (bądź korzystającymi z pomocy) – niestety, upływ czasu zaciera przeżycia sprzed kilkudziesięciu już lat. Nieco ogólnych informacji na temat pomocy udzielanej ludności żydowskiej pojawia się w materiałach ze śledztw prowadzonych w sprawie zbrodni popełnionych przez żandarmów z poszczególnych posterunków, w zeznaniach świadków w procesach osób oskarżonych o udział w pogromach ludności żydowskiej na podstawie Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (tzw. sierpniówkach) czy w materiałach spraw cywilnych związanych z odzyskiwaniem mienia, potwierdzenia tożsamości lub stwierdzenia zgonu, toczących się przed sądami grodzkimi w Białymstoku, Łomży i Ełku. Jeżeli chodzi o materiały żydowskie, to najczęściej wykorzystywane były relacje z czasów wojny i okupacji, składane od kwietnia 1945 do września 1948 r. przed Żydowską Wojewódzką Komisją Historyczną w Białymstoku (obecnie w zasobach ŻIH). Podobnym źródłem pod względem treści są wspomnienia z lat okupacji, także znajdujące się w zbiorach ŻIH. Trochę informacji na temat pomocy można znaleźć w księgach pamięci, ale będą to raczej pojedyncze uwagi. Nie da się ukryć, że wszystkie te wspomnienia, relacje świadków itp. są dość podobnym typem źródeł – podobnym, bo wykorzystującym to, co dany świadek z lat okupacji zapamiętał. Nie ulega wątpliwości, że są to źródła istotne, często jedyne, na których trudno jednak oprzeć solidne, całościowe badania - fragment artykułu Anny Pyżewskiej "Pomoc ludności żydowskiej w latach okupacji niemieckiej na terenie przedwojennego województwa białostockiego – stan badań". 

(...) skali rzeczywistej pomocy osobom narodowości żydowskiej nie odzwierciedla w pełni liczba osób, które otrzymały medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Statystyki na 2009 r. podają dla województwie wileńskiego liczbę 150 Polaków, którzy uratowali 195 Żydów. Zgodnie z informacjami o terytorialnym rozkładzie akcji ratowniczych podanymi we wstępie do Księgi Sprawiedliwych wśród Narodów Świata województwo wileńskie plasuje się tym samym w połowie tabeli (tuż za przedwojennym województwem białostockim, ale przed takim województwami kresowymi, jak wołyńskie, stanisławowskie, nowogródzkie czy poleskie). Państwowe Muzeum Żydowskie im. Gaona w Wilnie na stronie internetowej projektu Rescued Lithuanian Jewish Child Tells about Shoah podaje, że 919 obywateli Litwy uhonorowano tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (dane z 29 czerwca 2021 r.), a 1551 osób ratujących Żydów oznaczono Krzyżem Ratowania Ginących (dane z 21 września 2020 r.) (...). Pierwsze badania nad problematyką pomocy Polaków w ratowaniu Żydów w okresie okupacji niemieckiej pojawiły się pod koniec lat pięćdziesiątych, ich rozwój zaś przypadł na lata sześćdziesiąte. Specjalizowali się w nich głównie historycy związani z Żydowskim Instytutem Historycznym. Rosła wówczas liczba wspomnień, przyczynków i niewielkich artykułów wydawanych w różnego rodzaju periodykach naukowych, które w niewielkim stopniu jednak dotyczyły województwa wileńskiego. Nieco bardziej istotne w tym względzie były badania prowadzone przez Władysława Bartoszewskiego, publikowane najpierw w formie wspomnień i artykułów ukazujących się w prasie ogólnopolskiej, a kilka lat później, w 1966 r. we współpracy z Zofią Lewinówną wydane w książce Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–194567. W wydawnictwie tym pojawiają się jednostkowe informacje o tym, że mimo atmosfery terroru i groźby śmierci niektórzy mieszkańcy Wileńszczyzny udzielali wsparcia prześladowanym Żydom, jak na przykład benedyktynki wileńskie, które w klasztorze przy ulicy św. Ignacego ukrywały wiele wybitnych osób ze społeczności żydowskiej. Siostry przerzucały też do getta żywność i ubrania oraz podrobione dokumenty i broń. Podobnie siostry dominikanki w Kolonii Wileńskiej dawały schronienie w swoim klasztorze wielu Żydom. Wiadomo również, że Żydzi stale przebywali w tym klasztorze, a wielokrotnie zdarzało się, że było ich więcej niż mieszkających tam sióstr. Mężczyźni, przebierani w habity, pracowali w przyklasztornym ogrodzie, a kobiety w kuchni. W zbiorze tym znajduje się też relacja poświęcona działalności ks. Witolda Szymczukiewicza, który w czasie okupacji niemieckiej wyrabiał Żydom dokumenty aryjskie i ukrywał w domu Jadwigi Romanowskiej Faję Reznik z synem Janem. Działania indywidualnych osób i instytucji, podejmowane nawet wobec zagrożenia karą śmierci, obejmowały różnorodne formy pomocowe: od udzielania Żydom schronienia, zatrudniania ich w prywatnych zakładach i gospodarstwach oraz wyrabiania im fałszywych metryk po pomoc w zdobywaniu żywności, przechowywaniu mienia czy wsparcie lekarskie. Kolejną z takich osób była Maria Aniela Fedecka, która z narażeniem życia własnego i rodziny ratowała dzieci żydowskie: „A ilu Żydów ocalało dzięki Pani Marii! Przez jej dom przesunęły się setki ludzi, których ona wyciągnęła z wileńskiego getta. Nie było takiej nocy, kiedy by w domu pp. Fedeckich nie nocowali Żydzi. Pani Maria przekupiła urzędnika biura paszportowego, mogła więc zaopatrywać ludzi w autentyczne dokumenty”. Dzięki Marii i Stanisławowi Fedeckim uratowały się m.in. następujące rodziny żydowskie z Wilna, którym udzielili schronienia w swoim majątku w Lebiodzie: matka i córka Chwoles, Zalkind, Szabad, dr Szadowski z rodziną, adwokat Mira bądź Mere, Brand i Koczergińska - fragment artykułu współautorstwa Marty Kupczewskiej w publikacji Instytutu Pamięci Narodowej „Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką - przegląd piśmiennictwa".

Tom „Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa” składa się z trzech części. W dwóch pierwszych przedstawiono specyfikę okupacji niemieckiej w Polsce, okupacyjne uwarunkowania świadczenia pomocy oraz stan wiedzy na temat działań ratowniczych podejmowanych na rzecz Żydów przez dyplomację polską. Zasadnicze rozważania poczyniono w części trzeciej, na którą składają się studia poświęcone poszczególnym województwom. Obejmują one analizę badanego terenu wraz z ujęciem statystycznym ludności polskiej i żydowskiej oraz zagadnienie relacji polsko-żydowskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego i Zagłady dokonanej przez państwo niemieckie. W ostatniej części każdego studium zaprezentowano dotychczasowy dorobek piśmienniczy poświęcony pomocy Żydom pod okupacją niemiecką, między innymi w zakresie pomocy indywidualnej, zorganizowanej, wsparcia Kościoła katolickiego, Żegoty, stratom osobowym w wyniku udzielanego wsparcia, a więc tym zagadnieniom, które dotychczas podejmowano najczęściej. Szerokie badania literaturoznawcze, wbrew obiegowym opiniom, wyraźnie dowodzą, że pisarstwo historyczne poświęcone problematyce pomocy niesionej przez Polaków Żydom dalekie jest od postawienia końcowej kropki. Zebrany w tym tomie materiał powinien być punktem odniesienia dla kolejnych badaczy. Redaktorzy tomu liczą, że zgromadzenie w jednym miejscu wyników badań na temat pomocy udzielanej Żydom przez Polaków i innych obywateli polskich w czasie II wojny światowej zachęci do podjęcia tej problematyki w szerszym niż dotychczas zakresie. Publikacja powstała w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Dzieje Żydów w Polsce i stosunki polsko–żydowskie w latach 1917–1990”.