Instytut Pamięci Narodowej Porozumienie o współpracy między Instytutem Pamięci narodowej i Muzeum Wojska w Białymstoku – Warszawa, 26 lutego 2016 - Komunikaty -

Prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Łukasz Kamiński i dyrektor Muzeum Wojska w Białymstoku Robert Sadowski w obecności prezydenta Miasta Białegostoku dr. hab. Tadeusza Truskolaskiego podpisali porozumienie, mające na celu dokumentowanie i badanie historii przymusowych przesiedleń i ruchów migracyjnych obywateli Rzeczypospolitej w XX w. oraz propagowanie pamięci o ich losach”. Docelowo w Białymstoku ma powstać Muzeum Pamięci Sybiru.

Wspólne działania, jak przewiduje porozumienie, będą polegały na realizacji projektów badawczych, edukacyjnych, wystawienniczych, konferencji i seminariów naukowych oraz publikacji wyników prowadzonych badań. Strony porozumienia będą wymieniały się swoimi archiwaliami, wynikami własnych badań i doświadczeniami, a także współpracowały przy tworzeniu stron internetowych poświęconych problematyce deportacji.

Przyszłe Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku ma dokumentować dzieje zesłań oraz dobrowolnego osadnictwa Polaków i innych narodów na ziemiach dawnego Imperium Rosyjskiego oraz Związku Sowieckiego od XVII wieku do czasów współczesnych. Powstać ma przy ul. Węglowej, kilkaset metrów od Dworca Fabrycznego, z którego w latach 40. XX w. wywożono mieszkańców Białegostoku i okolic na Sybir. Projekt architektoniczny opracował zespół pod kierunkiem Jana Kabaca. Kiedy doczeka się realizacji, na razie trudno powiedzieć.

Działania Instytutu Pamięci Narodowej
zmierzające do upamiętnienia sowieckich deportacji i wywózek obywateli polskich
po 17 września 1939 r.

Od początku istnienia Instytutu Pamięci Narodowej temat upamiętnienia sowieckich deportacji i wywózek obywateli polskich po 17 września 1939 r. oraz odtworzenie losów zesłanych na Sybir należały do najważniejszych priorytetów działań edukacyjnych, naukowych i wydawniczych Biura Edukacji Publicznej IPN. Prowadzone badania naukowe koncentrowały się na ustaleniu liczby wywiezionych, warunkach pobytu na zesłaniu, powrotach z deportacji i losach zesłańców po powrocie do kraju.

Na przestrzeni piętnastu lat funkcjonowania Instytutu zorganizowano kilka krajowych i międzynarodowych konferencji naukowych, m.in.: Polskie dzieci na tułaczym szlaku 1939–1950 (Warszawa, 8 XI 2007 r.), Exodus – deportacje i migracje. Wątek wschodni. Stan i perspektywy badań (Białystok, 6 IX 2007 r.); Deportacje Polaków z sowieckiej Białorusi i Litwy po drugiej wojnie światowej (Białystok, 24 IV 2012 r.); Deportacje do ZSRS z ziem polskich 1944/1945. Perspektywa porównawcza (Katowice, 16 II 2015 r.) oraz Sybir: Doświadczenie. Pamięć (Białystok, 22–23 V 2014 r.).

Efektem badań nad „polskim Sybirem” jest kilkadziesiąt wydawnictw monograficznych, pokonferencyjnych, albumowych i wspomnieniowych, wśród których najważniejsze to obszerny (752 strony) tom Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940 roku, opublikowany w 2004 r. (jednocześnie w Warszawie i w Moskwie). Publikacja powstała we współpracy z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych RP oraz Federalną Służbą Bezpieczeństwa Rosji. Ponadto wskazać tu można następujące publikacje: Polskie dzieci na tułaczych szlakach 1939–1950, red. J. Wróbel, J. Żelazko, Warszawa 2008, Exodus – deportacje i migracje. Wątek wschodni. Stan i perspektywy badań, Warszawa–Białystok 2008 oraz Sowiecki system obozów i więzień. Przykłady wybranych państw, Łódź 2013, Deportacje do Związku Sowieckiego z ziem polskich w latach 1944–1945. Perspektywa porównawcza, pod. red. S. Rosenbauma i D. Węgrzyna, Katowice 2015, oraz liczne artykuły naukowe. 

Szczególną uwagę badacze IPN poświęcili tzw. Śląskiej Tragedii, czyli wywózkom Górnoślązaków do Związku Sowieckiego w 1945 r. Z ważniejszych prac poświęconych temu zagadnieniu należy wymienić: Deportacje Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku, red. A. Dziurok, M. Niedurny, Katowice 2004 oraz Wywózka. Deportacje mieszkańców Górnego Śląska do obozów pracy przymusowej w Związku Sowieckim. Faktografia˜–konteksty˜–pamięć, red. S. Rosenbaum, D. Węgrzyn, Katowice 2013. W opracowanej przez IPN elektronicznej bazie osób deportowanych z Górnego Śląska do Związku Sowieckiego w 1945 r. znajduje się obecnie około 37 tys. nazwisk.

Wśród licznych wydawnictw wspomnieniowych wymienić należy:
* „Nie jesteśmy całkiem zapomniani...” Listy Jadwigi i Bolesława Haberów z łagrów i zesłania w ZSRR z lat 1946–1955, wstęp, opracowanie, tłumaczenie Małgorzata Ruchniewicz, Warszawa 2014;
* Przeżyliśmy łagry. Wspomnienia żołnierzy Okręgu Wileńskiego AK (1945–1949), wstęp i opracowanie Dariusz Rogut, Warszawa 2011;
* Skalski Olgierd, Zwierzenia młodego zesłańca, wybór, wstęp i opracowanie Janusz Wróbel, Warszawa 2012;
* Zarzycki Władysław, Z Wilna do Workuty. Wspomnienia komendanta garnizonu Okręgu Wileńskiego AK, Warszawa 2011;
* Tylko te listy po nich pozostały... Korespondencja z zesłania Eugenii i Władysława Simsonów. Wybór źródeł; wstęp, wybór i opracowanie Andrzej Muczyński, Białystok 2011;
* „Wywieziono nas bydlęcymi wagonami”. Relacje deportowanych z Górnego Śląska do Związku Sowieckiego w 1945 roku, wybór i oprac. S. Rosenbaum, D. Węgrzyn, współpraca K. Kartasiński, Katowice 2015;
* Hejczyk Anna, Sybiracy pod Kilimandżaro. Tengeru. Polskie osiedle w Afryce Wschodniej we wspomnieniach jego mieszkańców, Rzeszów˜–Kraków 2013.

Najważniejszym wydawnictwem albumowym jest Gułag autorstwa Tomasza Kiznego i Dominique Roynette, wydany we współpracy z Fundacją Picture Doc, (Warszawa 2015).

Kwestia deportacji w głąb ZSRS należała także do najistotniejszych tematów działań edukacyjnych Instytutu. Jak dotąd poszczególne oddziałowe Biura Edukacji Publicznej zorganizowały szesnaście wystaw koncentrujących się na tematyce sybiracko-zesłańczej prezentowanych w kraju i za granicą. Jedna z pierwszych ekspozycji dotyczących tej tematyki nosiła tytuł „Sybiracy. Deportacje obywateli polskich w głąb ZSRS” i była prezentowana wielotysięcznej grupie uczestników II Ogólnopolskiego Marszu Żywej Pamięci Polskiego Sybiru w 2002 r. Od tego czasu białostocki oddział IPN jest stałym współorganizatorem Marszów, będących najważniejszą w kraju inicjatywą Związku Sybiraków. Ponadto Instytut stale współpracuje ze Stowarzyszeniem Rodzina Katyńska, placówkami i stowarzyszeniami noszącymi imię Zesłańców Sybiru. W ramach wspólnie podejmowanych działań pracownicy BEP IPN, biur oddziałowych i ich delegatur współorganizują działania rocznicowe (np. rocznica agresji sowieckiej na Polskę, Dzień Sybiraka), gromadzą notacje (kilkadziesiąt nagrań m.in. w zbiorach Centrali, OBEP w Łodzi, w Białymstoku), wygłaszają prelekcje i wykłady, realizują konkursy i projekty edukacyjne. 

Biuro Edukacji Publicznej prowadzi także szereg działań edukacyjnych skierowanych do szerokiego grona odbiorców, mających na celu upowszechnienie wiedzy o losach Zesłańców, są to m.in.:
- wywiady i audycje w regionalnych rozgłośniach
- programy telewizyjne
- wykłady i prelekcje
- pokazy filmowe
- filmy dokumentalne 

W ramach projektu „Patroni naszych ulic” Instytut wydał dwie broszury poświęcone Sybirakom: Ryszardowi Kaczorowskiemu i gen. Władysławowi Andersowi.

Najbardziej zróżnicowana i najbogatsza oferta BEP IPN kierowana jest jednak do nauczycieli i uczniów wszystkich typów szkół. Z myślą o wspieraniu merytorycznym i metodycznym nauczycieli powstały teki edukacyjne: Ocaleni z nieludzkiej ziemi (OBEP IPN Łódź) i Deportacje Górnoślązaków do ZSRS w 1945 roku (OBEP IPN Katowice). Organizowane były także warsztaty i seminaria dla pedagogów przybliżające tę tematykę. 

Odrębnym tematem jest edukowanie nauczycieli polskich pracujących poza granicami kraju i nauczycieli zagranicznych. W programie Polonijnych Spotkań z Historią Najnowszą od 10 lat pojawia się temat deportacji i zsyłek, podobnie jak w realizowanym od dwóch lat projekcie „Poland in the Heart of the European History”.

Edukatorzy IPN prowadzą szereg różnorodnych działań adresowanych do dzieci i młodzieży, m.in. projekty edukacyjne, konkursy, lekcje i warsztaty, prelekcje i wykłady. 

W ramach ogólnopolskiego projektu edukacyjnego „O tym nie można zapomnieć… spotkania z kobietami, które przeszły piekło obozów i łagrów” uczniowie poznają kontekst historyczny wydarzeń i losy osób deportowanych na Wschód. 

W całej Polsce organizowanych jest szereg konkursów historycznych, np. „Losy Polaków na Wschodzie w latach 1939–1956” (ze Związkiem Sybiraków i Dolnośląskim Kuratorium Oświaty), „Śladami ludzkich łez” (OBEP IPN Poznań), „Golgota Wschodu – losy Polaków w Związku Sowieckim 1939–1956 (OBEP IPN Kraków).

Edukatorzy IPN prowadzą także lekcje i warsztaty w Polsce i zagranicą, dotyczące tematyki deportacji, losów zesłańców. 

W latach 2002–2011 Instytut Pamięci Narodowej sprawował nadzór merytoryczny i finansował prowadzony przez Ośrodek „KARTA” w Warszawie projekt badawczy pod nazwą „Indeks Represjonowanych”, którego celem było stworzenie imiennych wykazów ofiar represji sowieckich – obywateli polskich i Polaków. W okresie tym ukazało się dziewięć tomów „Indeksu”.

Oprócz działań naukowych i edukacyjnych prokuratorzy Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu prowadzą obecnie siedem śledztw dotyczących deportacji w głąb ZSRS w latach 1939–1941 oraz 1944–1945 z terenów dawnych województw; białostockiego, wileńskiego, wołyńskiego, lubelskiego i poleskiego. W ramach tych śledztw gromadzone są zeznania tysięcy świadków, a także archiwalia (m.in. z Republiki Kazachstanu).